domingo, 11 de decembro de 2016

o populismo indetectábel

Jacques Rancière (Arxel, 1940- )
visionary_academy.lucadelbaldo.com
nom pasa un día sen oír a alguén en Europa denunciar os riscos do populismo. mais nom é doado captar que significa exactamente a palabra. na América Latina dos anos 1930 e 1940 serviu para designar certo modo de goberno que instituía entre un pobo e o seu líder unha relación de encarnación directa, pasando por riba das formas de representación parlamentaria. este modo de goberno, que tiña como arquetipos a Vargas en Brazil e Perón en Arxentina, foi rebautizado como 'socialismo do século XXI' por Hugo Chávez.

mais o que se designa hoxe en día baixo o nome de populismo en Europa é outra cousa. nom é un modo de goberno. é, ao contrario, certa actitude de rexeitamento das prácticas de goberno reinantes. que é un populista, tal e como o definen hoxe as nosas elites gubernamentais e os seus ideólogos? a través de todas as oscilacións da palabra, o discurso dominante semella identificalo mediante tres características esenciais: un estilo de interlocución que se dirixe directamente ao pobo á marxe dos seus representantes e os seus notábeis; a afirmación de que gobernos e elites dirixentes se preocupan máis dos seus intereses que da cousa pública; unha retórica identitaria que expresa medo e rexeitamento aos estranxeiros.

está claro, sen embargo, que estas tres características nom están vinculadas por ningunha necesidade. que exista unha entidade chamada pobo que é a fonte do poder e o interlocutor prioritario do discurso político é o que afirman as nosas constitucións e a convicción que os oradores republicanos e socialistas de antano desenvolvían sen segundas intencións. nom se vincula a isto ningunha forma de sentimento racista ou xenófobo. que os nosos políticos pensan máis na súa carreira que no futuro dos seus concidadáns e que os nosos gobernantes vivan en simbiose cos representantes dos grandes intereses financeiros é unha afirmación que nom precisa demagoxia algunha para ser proclamada.

a mesma prensa que denuncia as derivas 'populistas' ofrécenos, días tras día, as testemuñas máis detalladas a este respecto. pola súa banda, os xefes de Estado e de goberno acusados ás veces de populismo, como Berlusconi ou Sarkozy, evitan propagar a idea 'populista' de que as elites están corrompidas.

o termo 'populismo' nom é útil para caracterizar unha forza política definida. ao contrario, extrae o seu proveito das amalgamas que permite entre forzas políticas que van desde a extrema dereita á esquerda radical. tampouco designa unha ideoloxía nim sequera un estilo político coherente. serve simplemente para debuxar a imaxe de certo pobo.

porque 'o pobo' nom existe. o que existe som figuras diversas e incluso antagónicas de pobo, figuras construídas que privilexian certos modos de reunión, certos elementos distintivos, certas capacidades ou incapacidades: pobo étnico definido pola comunidade da terra ou do sangue; pobo-rabaño vixiado polos bos pastores; pobo democrático que pon en marcha a competencia dos que nom teñen ningunha competencia particular; pobo ignorante que os oligarcas manteñen a distancia, ... a noción de populismo constrúe, pola súa banda, un pobo caracterizado pola alianza temíbel dunha capacidade -o potencial bruto da maioría- e dunha incapacidade -a ignorancia atribuída a esa mesma maioría-.

a terceira característica, o racismo, é esencial para esta construción. trátase de mostrarlles aos demócratas, sempre baixo a sospeita de 'anxelismo', o que en realidade é o pobo profundo: unha manda habitada por unha pulsión primaria de rexeitamento que apunta, ao mesmo tempo, aos gobernantes declarados como traidores -porque esa maioría nom comprende a complexidade dos mecanismos políticos- e aos estranxeiros, a quen teme a causa dun vínculo atávico a un marco de vida ameazado pola evolución demográfica, económica e social.

a noción de populismo efectúa sen grandes dificultades esa síntese entre un pobo hostil aos gobernantes e un pobo inimigo dos 'outros' en xeral. para iso, debe por en escena unha imaxe do pobo elaborada a fins do século XIX por pensadores como Hippolyte Taine e Gustave Le Bon, espantados pola Comuna de París e o ascenso do movemento obreiro: a imaxe das masas ignorantes impresionadas polas sonoras palabras dos 'guías' e guiadas á violencia extrema pola circulación de rumores incontrolados e medos contaxiosos.

estes arrebatos epidérmicos de masas cegas arrastradas por líderes carismáticos estaban evidentemente moi lonxe da realidade do movemento obreiro que tentaban estigmatizar. mais tales arrebatos tampouco son apropiados para describir a realidade do racismo das nosas sociedades. sexan cales sexan as queixas expresadas cada día respecto dos que chamamos inmigrantes e especialmente os 'mozos das periferias', o caso é que esas queixas nom se traducen en manifestacións populares de masas.

o que merece o nome de racismo actualmente no noso país é esencialmente a conxunción de dúas cousas. primeiro, as formas de discriminación no momento dun contrato laboral ou de vivenda que se exercen perfectamente en oficinas asépticas, á marxe de toda presión das masas. é, tamén, toda unha panoplia de medidas de Estado: restricións na entrada do territorio, rexeitamento a dar papeis ás persoas que traballan, cotizan e pagan impostos noutros países desde hai anos, restrición do dereito á nacionalidade, dobre condena, leis contra o pano islámico e a burka, taxas impostas ao traslado á fronteira ou de desmantelamento de campamentos de nómades.

a certas ánimas piadosas da esquerda gústalles pensar que esas medidas son unha concesión desgraciada que os nosos gobernos fan á extrema dereita 'populista' por razóns 'electoralistas'. mais ningunha desas medidas ten sido adoptada baixo a presión de movementos de masas, senón que fan parte dunha estratexia propia do Estado, propia do equilibrio que os nosos Estados se esforzan por garantir entre a libre circulación dos capitais e os obstáculos á libre circulación das poboación. son medidas que teñen unha finalidade esencial: precarizar, de xeito efectivo, a unha parte de poboación no referido aos seus dereitos como traballadores ou cidadáns, constituír unha poboación de traballadores que en calquera momento poidan ser enviados de volta ás súas casas e, no caso de Francia, de franceses a quen nom se lles garante que o sigan sendo.

estas medidas veñen apoiadas por unha campaña ideolóxica que xustifica esta diminución dos dereitos mediante a evidencia dunha nom-pertenza ás características que constitúen a identidade nacional. mais nom son os 'populistas' do Frente Nacional os que teñen iniciado esta campaña. son intelectuais -de esquerda, segundo din- que teñen atopado o argumento incuestionábel: esas persoas nom son realmente francesas porque nom son laicas. a laicidade que antano definía as regras de conduta do Estado tense convertido, polo tanto, nunha calidade que os individuos posúen ou nom en razón da súa pertenza a unha comunidade.

a recente 'saída de ton' de Marine Le Pen, a propósito deses musulmáns rezando que ocupan as nosas rúas como os alemáns entre 1940 e 1944 é, a este respecto, moi instrutiva. unha afirmación que, en efecto, condensa nunha imaxe concreta toda unha secuencia discursiva (musulmán = islamista = nazi) que aparece por todas partes na prosa chamada republicana. a extrema dereita chamada 'populista' nom expresa unha paixón xenófoba específica que emana das fonduras do corpo popular, senón que é un satélite que xestiona no seu beneficio as estratexias do Estado e as campañas de intelectuais de prestixio.

os nosos Estados fundamentan actualmente a súa lexitimidade na capacidade de garantir a seguridade. mais esa lexitimación ten por correlato a obriga de mostrar constantemente o monstro que nos ameaza, de manter o sentimento permanente de inseguridade que mestura os riscos da crise e do paro coas nevaradas ou a formamida para culminalo todo coa ameaza suprema do islamista terrorista. a extrema dereita conténtase con por as cores da carne e o sangue nos retratos estándar debuxados polas medidas ministeriais e a prosa dos ideólogos.

así pois, nim os 'populistas' nim o pobo posto en escena polas denuncias rituais do populismo responden verdadeiramente á súa definición. sen embargo, pouco importa isto aos que axitan tal pantasma. alén das polémicas sobre os inmigrantes, sobre o comunitarismo ou o islam, o esencial para eles consiste en amalgamar a idea do pobo democrático coa imaxe da masa perigosa.

e tamén consiste en concluír que debemos pornos en mans dos que nos gobernan e que toda contestación da súa lexitimidade e da súa integridade é unha porta aberta aos totalitarismo. 'máis vale que unha república bananeira que unha Francia fascista', dicía un dos lemas anti-lepenistas máis sinistros en abril de 2002. a polémica actual sobre os perigos mortais do populismo ten como obxectivo fundar en teoría a idea de que nom hai outra opción.

JACQUES RANCIÈRE
texto orixinal: L’introuvable populisme [2011] Libération, aquí versión en deterritorium.wordpress.com
tradución por © xindiriz, apoiada na tradución de Javier Bassas ao castelán que apareceu en Pensamiento Atiempo, en Casus Belli, 2014
publicada tamén na edición dixital de eldiario.es, blog interferencias

Ningún comentario:

Publicar un comentario