ler a Dante traducido

a tradución é quizás a máis misteriosa das carnes do acto literario. presupón que un mesmo texto pode adquirir diferentes identidades a través de diferentes linguas, nun proceso no que cada parte constitutiva é descartada e substituída por outra: vocabulario, sintaxe, gramática, música, así como o seu contexto cultural, histórico e emocional. ou, como di Dante en de vulgari eloquentia: ‘en primeiro lugar, o propósito do canto, en segundo lugar, a disposición de cada parte en relación co resto, en terceiro lugar, o número de versos e sílabas’.

pero, como é posíbel que estas identidades sempre cambiantes sigan a ser unha única identidade? que nos permite dicir que os centos de traducións dos contos de Grimm, ou d’as mil e unha noite, ou d’comedia de D son, de feito, un mesmo libro? un vello enigma filosófico pregúntase se unha persoa á que se lle teñen substituído todas as partes do corpo por órganos e membros artificiais segue a ser a mesma persoa. en que parte do noso corpo reside a identidade? en cal dos elementos dun poema reside o poema? este é o misterio central: se un texto literario é todas as cousas que nos permiten chamalo divina comedia, que queda cando cada unha destas cousas se cambia por outra? é a tradución un traxe que permite ao texto conversas cos que están fóra do seu círculo? ou é unha usurpación que ocupa o lugar do orixinal e se mete de lado na cama do lector? que grao de identidade pode reclamar unha tradución?

no canto XV d’purgatorio, ao final da quinta tarde da viaxe de D, despois de que el e Virxilio chegan á terceira terraza onde se encontrarán coas ánimas benditas que se están purgando do pecado da ira, D ve unha nube de fume que se dirixe cara eles, sumindo o ceo nunha completa escuridade. a descrición deste súbito cambio dáse nos sete últimos versos do canto, as dúas estrofas finais máis o único verso final. trátase dun deses momentos expresionistas que aparecen felizmente, de vez en cando, n’comedia, e que engaden á historia o aspecto sensual do tempo e o espazo a través da percepción compartida e gradual do protagonista itinerante. aquí, como en tantos outros fragmentos, esquecémonos que é D mesmo quen ten inventado toda esa complexa xeografía pola que se nos conduce, como compartindo cos seus lectores unha memoria real e privada.

D escribe:

noi adavam por lo vespero, attenti - oltre quanto potean li occhi allungarsi - contra i raggi seronti e lucenti. - ed ecco a poco a poco un fummo farsi - verso di noi come la notte oscuro; - né da quello era loco da cansarsi. - questo ne  tolse li ochhi e l’aere puro.

as traducións ao castelán, por exemplo, son numerosas, comezando pola de Henrique de Villena no XV. para comparar elixiremos as seguintes:

Bartolomé Mitre (1922)

absortos de la tarde en la belleza, - seguimos, espaciando la mirada - en contra al sol que declinaba a prisa; - y por grados, cual nube condensada - vimos venir, cual noche, un aire oscuro, - sin encontrar guarida descansada, - perdiendo, con la vista, el aire puro.

José María Micó (2018):

íbamos avanzando en el crepúsculo, - proyectando a lo lejos la mirada - y afrontando los rayos verpertinos. - y poco a poco vino hacia nosotros - un humo denso, cual la noche oscuro, - y tampoco hubo modo de evitarlo; - nos quitó la visión y el aire puro.

Jorge Gimeno (2021):

atardecía e iban nuestros ojos - lo atentos que podían a lo lejos - contra la luz tardía y cegadora - y en eso un humo vino poco a poco, - negro como la noche a rodearnos. - y no había resguardo ni cobijo. - y nos privó de ver y de aire puro.

Juan Barja (2012):

caminábamos cuando atardecía, - intentando alcanzar lo más lejano - que podían andarse nuestros ojos - frente a los claros rayos del poniente, - hasta que, poco a poco, un humo denso - que crecía avanzó hacia nosotros, - como la noche oscura, y no hubo modo - de poder esquivar, que la vista - y un aire más puro nos faltaban.

hai pouco que explicar nestes sete versos (que na versión de Barja resultan nove). para comezar, e dado que Virxilio e a súa eneida están omnipresentes n’comedia, o primeiro verso do noso pasaxe podería evocar o famoso ibant obscuri sola sub nocte per umbram (‘camiñando escuros baixo a noite solitaria na penumbra’), que nos lembra a viaxe de Eneas aos infernos. a nube negra ondulante é coma o fume preguiceiro que os iracundos alimentan nos seus corazóns en inferno VII: 121-16:

… tristi fummo - ne l’aere dolce che dal sol s’allegra, - oortando dento accidioso fummo.

 … huraños estábamos - en el aire dulce que alegra el sol, - llevando dentro de nosotros un humo perezoso.

pero o fume é tamén o castigo que Deus fai descender sobre o seu rabaño en salmo 74:1 – ‘por que fumega a túa cólera contra as ovellas do teu prado?’. tamén é a escuridade que contrasta coa luz da tarde do inicio do canto, unha luz que D compara coa do mencer e que golpea os viaxeiros na cara mentres se dirixen cara o sol que se pon.

todo isto son máis ou menos simples aclaracións de calquera edición anotada. pero unha vez comprendido o vocabulario e (na medida do posíbel) o sentido, que ocorre cos versos na tradución?.

certamente, un desprazamento no tempo. quizás un aspecto esencial de toda tradución sexa o involuntario e ineludíbel desprazamento temporal ao que se somete o texto. cando lemos a comedia no orixinal ou en tradución, dámonos conta de que, nós os lectores, existimos nalgún lugar do futuro do poema. e mentres nós, atrapados no noso presente, lemos as palabras de D, o propio texto segue fluíndo dentro da xeografía do tempo de D. sobre esta xeografía, as sucesivas xeracións de lectores teñen ido acumulando as súas propias colleitas de coñecemento e interpretación, transformando a paisaxe orixinal en algo que o propio D atoparía moito máis insondábel do que os seus versos máis recónditos son para nós. a concepción persoal de D do fume, por exemplo, xa sexa o das cacharelas en outono ou o dos campos de guerra fumegantes polos que viaxou no exilio, colorea e da forma ao fume do purgatorio. pero a esa experiencia privada súmanse séculos doutros fumes futuros e espantosos: o fume dos lumes inquisitoriais, o das cámaras de gas, o dos pneumáticos queimados en manifestacións cruentas, o dos desastres ecolóxicos da nosa era.

como unha monstruosa crisálida, a comedia contén en si mesma todas as posibilidades de migración e cambio. a través das lecturas continuas, o poema orixinal faise nómade, e as súas traducións, ben que mal, fan explícito o progreso amoroso das palabras de D desde o pasado do poeta ata o presente do lector. a noción de ‘eu tamén sinto isto’ que o poema suscita tan a miúdo faise evidente no acto da tradución: ponse literalmente en palabras.

os tradutores citados (e poderiamos incluír moitos outros: Ángel Crespo, Abilio Echevarría, Raffaele Pinto) teñen atopado solucións diferentes para problemas que son diferentes, nom tanto polas lecturas individuais dos tradutores, mais polas regras das diferentes linguas nas que cada tradutor recrea o poema. e sen embargo, inesperadamente, todas estas versións compleméntanse e refórzanse entre si.

sen embargo, o que nom é evidente nos poucos versos que teño elixido, nim en ningún dos exemplos traducidos, é o contexto narrativo de todo o canto XV. D segue confundido polo que se lle vai revelando pouco a pouco e Virxilio debe asegurarse que chegará un momento no que ver as cousas divinas nom será un esforzo, mais unha delicia. todo o canto é un avance na aprendizaxe, desde a luz exterior e a escuridade da alma nos primeiros versos ata os inicios da iluminación interior e a escuridade exterior que todo o abarca ao final.

neste punto, a descrición que fai D do fume repentino que se acerca é totalmente precisa e presente. o lector está alí, con D e Virxilio, no camiño estreito camiñando cara unha nube negra da que nom se pode escapar e na que debemos ver e respirar só co corazón.

dito todo isto, queda a pregunta, é posíbel ler a comedia unicamente nunha tradución? a encarnación do poema nun texto que nom é o orixinal é tal vez a clave máis nítida dos poderes creativos do lector. entrar nun texto, desmontalo, reconstruílo con palabras e frases que obedecen ás regras de oídos e ollos e mentes diferentes permiten que un texto volva a comezar a vivir, pero esta vez a conciencia, consciente do seu propio funcionamento e das súas débedas co azar e o pracer.

a tradución aporta a un texto unha lóxica e unha articulación de propósitos que o orixinal ignora, ou rexeita, ou refusa. na debatida carta a Cangrande della Scala de 1316, D (se é que foi D quen a escribiu), propuña catro niveis de lectura: a literal (segundo o significado exacto das palabras), a alegórica (como gran metáfora dunha idea abstracta), a analóxica (como comparación) e a anagóxica (segundo a interpretación bíblica). os lectores tenden a sospeitar que, cando menos no caso de D, estas catro lecturas representan infinitas máis, xa que cada nivel proposto xera á súa vez catro ou corenta máis, e así ata as ribeiras máis afastadas.

a estes infinitos niveis de lectura, hai que engadir un máis: o que queda logo da conclusión da lectura, tras chegar á última palabra e pechar o libro. hai seres afortunados que se saben toda a comedia de memoria, pero incluso para aqueles de nós cunha memoria deficiente, queda na secuela da lectura da comedia a presenza ardente das palabras do poeta, da historia e dos seus detalles amorosos, da súa música e dos seus momentos de silencio. unha lembranza como esa dor de ‘lembrar a dita nos momentos de infelicidade’, do que fala Francesca desde o remuíño, facendo que D se desmaie de comprensión e de piedade.

o lector sabe que toda construción verbal, á vez que é portadora de sentido e son, existe no tempo e o espazo da súa lectura, e tamén nos da súa lembranza literal. pero tamén existe na súa estela, unha vez ditas as palabras, cando só perdura a sombra do son e do sentido. en certo modo, unha tradución (unha boa tradución) fai visíbel esa sombra persistente do texto. tal vez sexa iso o que queremos dicir cando afirmamos que é posíbel ler a comedia só coa tradución.

pero, que é precisamente esa sombra? Borges, falando, como facía a cotío, da tradución, suxestionou que todo escritor produce unha serie de borradores dun texto determinado, un dos que pode decidir publicar. esta versión publicada, inda que teña o prestixio de tela feito pública, nom deixa sen embargo de ser un borrador. desde este punto de vista, unha tradución pode considerarse como un borrador máis dese mesmo texto.

sobre Vathek, de Beckford, escrito primeiro en francés e logo traducido ao inglés, Borges observou que ‘o orixinal é infiel á tradución’. inda que é difícil imaxinar que se poida dicir o mesmo de calquera tradución d’comedia, as interminábeis bibliotecas de traducións do poema permiten pensar nunha Gestalt-comedia, unha comedia caleidoscópica formada por todas as súas múltiples versións en ducias de linguas ao longo de séculos de lecturas meticulosas e inspiradas. a noción dunha comedia definitiva, incluso cando se aplica ao poema que D terminou pouco antes da súa morte en 1321, parece limitar incomodamente o que para calquera lector sensato debe parecer un poema infinito. e, sen embargo, as súas traducións recollidas superan esa monstruosa noción e propoñen, en cambio, unha serie de interminábeis metamorfoses que, a pesar da súa ocasional fondura e orixinalidade, nunca pretenden suplantar ou ignorar o orixinal.

Giovanni Boccaccio, case contemporáneo de D, copiou nun dos seus manuscritos un curioso relato dun monxe de Corvo, no que refire o encontro cun forasteiro na sé de Luna. para agradecer ao monxe a súa hospitalidade, o forasteiro ofrécelle unhas páxinas dun poema que ten escrito en lingua florentina. o tema e a arte do poema son tan elevados, tan exquisitos, que o monxe pregúntalle ao forasteiro por que elixiu expresar ‘tanta erudición con roupa plebea’. o forasteiro explica que a lingua vernácula florentina nom era a súa primeira elección, mais que comezara o seu poema na lingua do ceo, é dicir, en latín:

ultima regna canan, fluido - conterimna mundo, - spiritibus quae lata patent, quae premia solvunt - pro meritis cuicumque suis. 

los reinos más lejanos que canto, - que tienen límites comunes con el universo fluído - que se extienden hacia los espíritus que dan recompensas - a cada uno según sus méritos.

Boccaccio incluíu estes versos nun dos últimos capítulos da súa biografía de D.

se a anécdota é certa, entón a comedia é, cando menos nos seus inicios, unha tradución, un segundo borrador dun orixinal latino inacabado. certamente, é cando menos un poema bilingüe, e máis de dous se incluímos os usos ocasionais doutras linguas como o provenzal de Aranut Daniel n’purgatorio e a lingua máxica de Plutón n’inferno. o latín presta nobreza ao italiano florentino de D e o italiano dá ao latín familiaridade. e inda que a lingua vernácula é a lingua na que está escrita a comedia, o latín é o seu substrato lingüístico, implícito nas pasaxes glosadas de Virxilio e Estacio, e nos himnos e citas das Escrituras, e explícito na ocasional palabra latina apropiada para unha determinada personaxe ou episodio. incluso antes de que D o peregrino saiba que a aparición fóra do bosque escuro é Virxilio, diríxese a el nunha mestura de latín, ‘miserere’ (ten piedade), e lingua vernácula, ‘di me’ (de min).

gran parte da comedia é tradución moi libre, coma no caso dos marabillosos neoloxismos que D inventa para o que nom ten (ou nom tiña) ningún en florentino: trasumanar (ir máis lonxe do humano) ou con l’áli si plaude (coas ás batendo), combinando no verbo ovidiano plaudere tanto as accións de ‘aplaudir’ e ‘bater’.

D, por suposto, nom tería recoñecido estas formas de escritura como tradución. máis ben tería sabido que a tradución seguía o método adoptado por Boecio a inicios do VI, continuando unha tradición con precursores como Xerome e Cicero e Horacio.

comeza Boecio un dos seus eruditos comentarios, ‘considero que teño sido moi útil se, ao compor libros de filosofía en lingua latina, nom se atopa unha soa letra do grego que falte’. este método, que chegou a coñecerse como verbum ex verbo, unha tradución ‘palabra por palabra’, está o máis lonxe posíbel do que poderiamos denominar ‘tradución’ nas nosas lecturas da comedia. para nós, os himnos que cantan os beatos en cada unha das cornixas do purgatorio, a versión persoal de D do ‘Pai noso’ rezado no purgatorio, as diversas glosas de pasaxes do apocalipse no paraíso, son todas traducións.

todo arte é aproximación, e o que construímos a partir das palabras inda máis. pero tal vez, ao intentar o oficio de artesán da palabra a través de múltiples voces, os borradores orixinais e as sucesivas traducións, algo do que o poeta ten imaxinado pode comezar a tomar forma. Paul Valéry (e tamén Shelley) imaxinou que todos os poemas forman parte  dun poema universal inacabado. máis modestamente, o texto orixinal de calquera poema, xunto coas súas traducións, pode lerse como unha soa estrofa dese poema, que, como todo o conxunto inconcebíbel, inda está en proceso de ser escrito. maxicamente, aos lectores ténsenos concedido o privilexio de estar presentes na creación. 

texto orixinal de Alberto Manguel (bab, 5xuñ2021, 4-5) + tradución e deturpación d'xindiriz

Christiane Nord: 'sempre van facer falta tradutores humanos'

Christiane Nord é unha das figuras máis destacadas no mundo da tradución e a traductoloxía. as súas contribucións durante as últimas catro décadas gozan de amplo recoñecemento e o seu traballo ten sido fundamental para construír a perspectiva actual do enfoque funcionalista da tradución.

p: ten contado que o seu amor polas linguas e a tradución nace na casa, nun fogar políglota no que se cambiaba dun idioma a outro dependo dos fins e das situacións. foi así como se interesou por traducir, pero tamén por reflexionar sobre a tradución?

r: a miña familia era alemá e todos falaban alemán. pero meus pais ás veces usaban o inglés cando nom querían que lles entenderamos. cando adquirimos certo nivel de inglés tiveron que botar man do francés, mais meu pai nom o falaba tan ben e nós riámonos cos seus intentos. a verdadeira raíz do meu amor pola tradución é que miña nai era tradutora de italiano e inglés, formada en Heidelberg durante a IIGM. cando eu era nena ensinábame frases en inglés ou pequenas cancións en italiano. da vocación de miña nai nace o meu amor polas linguas e a tradución.

p: de onde nace o seu amor pola lingua e literatura española?

r: xa que miña nai traducía de italiano e inglés eu considerei que tiña que optar por algo diferente. tiña unha amiga da secundaria coa que me apuntaba a calquera curso de idiomas, e apuntámonos nun curso de español impartido por un dos primeiros inmigrantes españois en Alemaña que se chamaba Julio. por 'amor' a Julio aprendimos español [risas], que logo elixín como primeira lingua estranxeira na formación universitaria, co inglés como segunda lingua. como podes ver, moi sinxelo.

p: que lle fixo dedicarse á investigación?

r: ao acabar os estudos de tradución, cando tiña 24 anos, tiven os dous fillos e nom tiña tempo para dedicarme a moito máis que ás 16 horas de clase da universidade, os fillos, a casa, e o can (e o marido, claro está). de xeito que a investigación nom estaba nos meus plans e isto molestaba moito a Katharina Reiss, a miña mentora, que pensaba que este debía ser o meu futuro. sen embargo, cando o menor dos nenos comezou a escola entrei nunha verdadeira crise persoal. isto coincidiu coas miñas aulas no Instituto de Románicas da Universidade de Heidelberg. como terapia comecei o doutorado en Lingüística e Literatura Hispánica, que finalicei cunha tese doutoral sobre os neoloxismos no español contemporáneo na prensa. así, logo de tres anos de investigación xa nom podía parar de investigar. logo traballei no libro sobre análise de texto na tradución, e ata hoxe.

p: vostede ten compaxinado a investigación teórica coa docencia e a formación de tradutores, que papel xoga a investigación na actividade de traducir e como pode un tradutor beneficiarse ante os retos que lle supón na actualidade a práctica profesional?

r: o tradutor profesional en activo, inda que tivera tempo, nom ten que investigar pero o docente da tradución si debe facelo, inda que para min a investigación sempre ten estado ao servizo da docencia.

eu nom son estritamente teórica, son unha persoa que quizás sabe aplicar as teorías doutros e usalas para a docencia. os resultados da investigación aplícanse á docencia. claro que ás veces o tradutor ten que facer unha pequena investigación para buscar información e solucionar problemas de tradución, mais nom se trata de “investigar”, mais dunha actividade suplementaria na súa vida profesional.

p: xunto co seu marido, o teólogo Klaus Berger, traduciron textos de A Biblia. ata entón, a versión de Lutero considerábase unha autoridade, un texto fundamental para a Reforma que serviu para estandarizar a lingua alemá. cales son as complexidades da tradución bíblica, e como entende a necesidade de interpretar o texto na mesma?

r: as complexidades son varias. nós ofrecemos unha tradución diferente á tradicional de Lutero en alemán para acercar o texto ao público actual e nom todo o mundo soubo entendelo. algúns foron moi críticos coa nosa proposta. traducimos do grego os textos orixinais, mais os textos apócrifos, que tamén incluímos na nosa tradución, os temos traducido do grego, latín, hebreo, árabe, siríaco e copto. Klaus estudou estes idiomas na mocidade, mentres eu tiña un latín bastante bo e algún coñecemento de grego. pero do resto das linguas, quizás só sabía dúas ou tres palabras. así que el interpretaba o texto orixinal e eu ocupábame de darlle unha forma comprensíbel en alemán.

a nosa estratexia foi o que eu na miña tipoloxía de traducións denomino unha tradución ‘exotizante’. nom é unha tradución palabra por palabra nim literal nim filolóxica. é un proceso que documenta a alteridade do mundo que os textos presentan, trata de construír unha ponte para que o lector de hoxe entenda ese outro mundo. mais nom por medio de notas ao pé, nim glosarios nim metatextos; o obxectivo é facilitar unha lectura fluída. se usas notas, o esforzo de procesar o texto é dobre, porque tes un texto principal e outro que o explica. o máis probábel é que nom se lea todo, omitiranse as notas aparte e entón o texto resultará incomprensíbel, nom se lerá. por iso me opoño ao uso de notas con valor metatextual para explicar o texto, porque hai outras formas de compensar isto no propio texto, dependendo do que se queira conseguir.

p: que oportunidades ofrece un campo como a tradución aplicada ao comercio internacional ou a mediación intercultural para observar en vivo as competencias da teoría funcionalista?

r: o modelo funcionalista de ver a tradución fainos adaptarnos aos diferentes contextos, é un xeito de enfocar a tradución como actividade, dirixida a un público determinado e a unha finalidade determinada. esta perspectiva é útil neste contexto, ao adaptarnos aos diferentes mercados. o comercio e a mediación ofrecen grandes volumes de traballo. desde o punto de vista da tradución se nom traballas traducindo con inglés, hai, por exemplo, moito contido do campo da tecnoloxía ou a informática, mentres que o español tradúcese tamén moito no comercio internacional.

p: antes de dedicarse á investigación chegou a declarar que se identificaba, ante todo, como docente. na súa carreira advirte ademais un interese por formar ao formadores.

r: nunca me teño dedicado por enteiro á investigación, a miña investigación sempre estivo dirixida á docencia: como podo ensinar aos mozos e mozas a facer boas traducións? cando comecei coa docencia, tiña case a mesma idade que os meus estudantes e nom era unha figura docente de autoridade. tiña vivido formas de ensinar a tradución centradas no criterio superior do docente sobre o que está ben ou mal. en cambio, eu precisaba certa xustificación teórica para poder explicar de xeito crítico as razóns polas que algo se di dun xeito concreto ou nom. se se desexa unha boa calidade docente, hai que formar aos formadores. nas miñas visitas a diferentes universidades do mundo, teño comprobado que a docencia nom ten mudado demasiado respecto ao que eu “sufrín” hai sesenta anos: o profesor di como se traduce algo segundo o seu criterio e espera que o alumno o repita sen máis. se queremos que cambie algo, temos que formar aos formadores.

p: pasemos a falar de interpretación. a aplicación da teoría funcionalista á interpretación simultánea por parte de Franz Pachhacker brinda a oportunidade aos docentes de interpretación de beneficiarse dun marco conceptual con moitas vantaxes pedagóxicas. parécelle que a teoría funcionalista podería aproveitarse máis no ámbito da interpretación?

r: a teoría funcionalista préstase especialmente a ser aplicada en interpretación e por iso a suxestión de moitos autores desta corrente, entre os que me inclúo, de comezar a aprendizaxe da tradución pola interpretación. porque na interpretación está moito máis explícito e máis visíbel que se interpreta para alguén e para un determinado fin que en tradución, onde os textos se atopan sen o seu entorno natural. en interpretación, a aplicación da teoría funcionalista está inda nos seus inicios. en interpretación de conferencias quizás nom ten suposto a revolución que ocasionou o enfoque funcionalista cando apareceu por primeira vez en tradución.

p: vostede ten sido pioneira en Europa na institucionalización da formación de novas modalidades de interpretación como a interpretación social, a interpretación médico-sanitaria, e a interpretación nos tribunais nunha titulación de licenciatura na Universidade de Ciencias Aplicadas de Magdeburgo. como ve a situación da interpretación en Europa?

r: debo dicir que Christiane Driesen foi quen realmente iniciou este programa que agora imparte. un dos argumentos máis sólidos para a institucionalización da formación deste tipo de interpretación foi que nom existía. é o primeiro programa dese tipo en Alemaña. sen embargo, para os graduados está resultando difícil atopar traballo porque o mercado de traballo neste campo nom está inda concienciado, nim en hospitais nim en tribunais. inda queda un longo camiño por percorrer, pero se nom comezamos, nom avanzaremos. a miña tarefa consistiu en aproveitar os fondos ofrecidos polo DAAD (Servizo Académico de Intercambios Alemán) e realicei as tarefas de xestión. o programa funciona moi ben pero é mérito de Driesen.

desexaría comentar que temos en Magdeburgo un programa de interpretación da lingua de signos e gustaríanos crear un programa conxunto, e nom se sabe, quizás no futuro se podería ofrecer a lingua de signos como lingua de interpretación de tribunais. tamén desexamos lanzar un Euromaster de interpretación de conferencias.

p: que faceta profesional lle resulta máis gratificante: a investigación, a docencia ou a tradución?

r: en realidade son docente en corpo e alma, e toda a miña investigación está e ten estado orientada cara a docencia. nunca tivera sido quen de facer investigación que nom tivera relación coa docencia. de feito, a tradución mesma é moi recente, o proxecto de tradución do Novo Testamento con Klaus e outros máis que agora temos. nesta nova etapa da miña vida a tradución vai a ter un papel máis importante que nunca.

p: nos últimos meses ten reaparecido o debate en torno ao protagonismo crecente na sociedade de sistemas de intelixencia artificial, con gran impacto na tradución tamén, en canto á calidade e a precisión dos textos que produce a máquina ou as condicións de traballo máis precarias do profesional. ten seguido estas discusións? cal debe se a postura do tradutor ante estes avances?

r: como tradutores debemos insistir no que como profesionais humanos podemos facer de xeito diferente aos sistemas informáticos, o valor que aportamos. os sistemas poden axudarnos moito mais sempre van facer falta tradutores humanos. hai 60 anos, cando eu era estudante, xa nos dicían que nos quedariamos sen emprego pola tradución automática, mais nom ten sido así.

no referido á posedición [edición ou corrección humana de textos traducidos de xeito automático], se nom hai unha boa comprensión do texto orixinal, unha revisión formal nom vai servir de moito. e isto é algo que tamén hai que ensinar: a máquina nom entende o texto, só o procesa. os sistemas informáticos, como as memorias de tradución, traducen segmentos. Igualmente, por moito que fagas posedición nom resultará nun texto bo, porque a máquina traduce unidades fragmentadas. hai pouco ensináronme uns textos traducidos por ChatGPT e os resultados son aparentemente fabulosos. pero para unha boa tradución, requírese un tradutor humano.

p: os enfoques funcionalistas (traducir cun propósito comunicativo real en mente) encaixan de xeito natural no contexto da tradución de marketing e a transcreación, onde as marcas aspiran a conectar cos códigos e contextos culturais do consumidor meta. que implicacións ten iso para o tradutor?

r: nom creo na globalización total. as culturas seguen a ser sendo diferentes entre si. por exemplo, se unha persoa de Xordania lle di a alguén de Alemaña algo en inglés, as culturas de referencia seguen a ser a xordana e a alemá. a lingua nom porta a cultura. no caso do marketing é un fenómeno moi claro. empresas como Volkswagen teñen lanzado campañas adaptadas aos diferentes mercados, sen tratarse de traducións. para iso contratábanse axencias locais en cada país, desenvolvíanse novas campañas adaptadas. houbo un tempo en que, para aforrar cartos, trataron de usar traducións, mais viron que o resultado era un fracaso. chamamos a isto transcreación? é difícil definir o límite entre a tradución e a transcreación. eu creo que o funcionalismo inclúe formas de tradución que lindan coa creación textual. pero nalgúns casos, se hai un texto orixe, chamalo transcreación porque nom sexa un tradución literal nom me parece moi adecuado, estariamos producindo unha tradución para un determinado público, simplemente.

no referente ás implicacións éticas da tradución, é unha cuestión relacionada coa visibilidade do tradutor. por exemplo, se o tradutor pode explicar como ten traducido un texto nun prólogo, e por que a súa tradución quizá é diferente do que determinados lectores esperaban, entón creo que é un posicionamento ético que me permite explorar cousas novas. por exemplo, no caso da tradución de A Biblia, se só podo traducir como o fixo Lutero no XVI, entón nom haberá ningún progreso. en 1999, alguén deixou unha mensaxe no noso contestador telefónico dicíndonos que “iamos arder no inferno por ter falsificado a palabra de Deus”. pero a Biblia á que esta persoa era autoría de Lutero, nom de Deus!.

este texto é o resultado de combinar e traducir dúas entrevistas realizadas a Christiane Nord: unha (Sendebar, 16 - 2005: pp 251-253) realizada por Emilia Iglesias Fernández, profesora da UGR en 2005 e outra cuxo texto orixinal foi publicado en upo.es con data de 26maio2023. composición e tradución mala responsabilidade de @xindiriz.

big deal

o Big Data nom só aparece a xeito de Big Brother, mais tamén de Big Deal. o Big Deal é, ante todo, un gran negocio. os datos persoais capitalízanse e comercialízanse por completo. hoxe trátase aos homes coma se fosen paquetes de datos susceptíbeis de ser explotados economicamentee e comérciase con eles. deveñen mercadoría. o Big Brother e o Big Deal alíanse. Estado vixía e mercado fusiónanse.

a empresa de datos Acxiom comercia con datos persoais de aproximadamente 300 millóns de cidadáns estadounidenses; é dicir, practicamente todos. Acxiom sabe máis dos cidadáns estadounidenses que o FBI. nesta empresa, os individuos son agrupados en 70 categorías. ofrécense no catálogo coma mercadorías. aqueles cun valor económico escaso son denominados waste; é dicir, lixo. os consumidores cun valor de mercado superior atópanse no grupo Shooting star. estes son dinámicos, de 36 a 45 anos, levántanse cedo para facer footing, nom teñen fillos, están casados, gústalles viaxar e a serie Seinfeld.

o Big Data da lugar a unha sociedade de clases dixital. os individuos que son clasificados na categoría "lixo" pertencen á clase máis baixa. a aqueles cunha puntuación baixa denéganselle os créditos. ademais do panóptico, entra en xogo o Bannoptikum. o panóptico vixía os residentes recluídos no sistema. o Bannoptikum é un dispositivo que identifica as persoas desafectas ou hostís ao sistema como nom desexadas e exclúeas. o panóptico clásico serve para disciplinar. o Bannoptikum ocúpase da seguridade e eficiencia do sistema.

o Bannoptikum dixital identifica aos homes sen valor económico como lixo. o lixo é algo que hai que eliminar, "son superfluos, lixo humano, os rexeitados da sociedade, nunha palabra: ciscallo. ciscallo é todo o que nom é útil. aos montóns de ciscallo pertence todo o que é insalvábel, inutilizábel. de feito, a contribución máis significativa que pode facer o ciscallo é lixar e bloquear os espazos que, doutro xeito, poderíanse utilizar para xerar beneficios. o fin último do Bannoptikum é asegurarse de que o ciscallo é separado do produto valioso e arrombado para ser transportado ao vertedoiro de lixo".

Big Data tritt heute nicht nur in Form von Big Brother, sondern auch von Big Deal auf. Big Data ist zunächst ein großes Geschäft. Die persönlichen Daten werden restloss monetarisiert und kommerzialisiert. Menschen werden heute als Datenpakete gehandelt und behandelt, die sich ökonomisch ausbeuten lassen. So werden sie selbst zur Ware. Und Big Brother und Big Deal verbünden sind. Überwachungsstaat und Markt fallen in eins.

Die Daten-Firma Acxiom handelt mit persönlichen Daten von rund 300 Millionen US-Bürgern, also von beinahe allen, Acxiom weisst inzwischen mehr über die US-Bürger als das FBI. bei Acxiom werden Menschen in 70 Kategorien eingeteilt. Im Katalog werden sie wie Waren angeboten. Für jeden Bedark gibt es etwas zu kaufen. Meschen mit einem niedrigem ökonomischen Wert werden dabei als "waste", also als "Müll" bezeichnet. Konsumenten mit höherem Marktwert finden sich in der Gruppe "Shooting Star". mit 36 bis 45 sind sie dynamisch, stehen zum Joggen früh auf, haben keine Kinder, sind aber verheiratet, machen gerne Reisen und schauen die Fernsehserie Seinfeld.

Big Data lässt eine neue digitale Klassengesellschaft entstehen. Menschen, die in die Kategorie "Müll" eingeordent sind, gehören in die unterste Klasse. Meschen mit schlechtem Scorewert wird die Kreditvergabe verweigert. So tritt neben das Panoptikum ein "Bannoptikum". Das Panoptikum überwacht die eingeschlossenen Insassen des Systems. Das Bannoptikum ist dagegen ein Dispositiv, das die systemfernen oder systemfeindlichen Personen als unverwünscht indentifiziert und ausschließt. Das klassische Panoptikum dient der Disziplinierung. Das Bannoptikum sorgt dagegen für Sicherheit und Effizienz das Systems.

Das digitale Bannoptikum idenfiziert Menschen, die ökonomisch wertlos sind, als Müll. Der Müll ist etwas, was beseitigt werden muss: "Sie sind überflüssig, Menschlicher Müll, die Verworfenen der Gesellschaft - mit einem Wort: Abfall. 'Aball' ist der Inbegriff des Unnutzens; 'auf den Abfallhaufen' gehört alles, was unrettbar unbrauchbar ist. Tatsächlich besteht der bedeutendste Beitrag, den Abfall zu leisten vermag, darin, dass er Räume verschmutzt und blockiert, die andernfalls nutzbringend eingesetzt werden könnten. Der oberste Zweck des Bannoptikums ist es, sicherzustellen, dass der Abfall von 'wertigen' Produkt getrennts und für den Transport auf die Müllkippe beiseite gelegt wird". (Z. Baumann & D. Lyion. Daten, Drohnen, Disziplin. Ein Gespräch Über flüchtige Überwachung, 2013, 83&...).

extracto de Byung-Chul Han Psychopolitik (2014) - © traducido por @xindiriz

nom veñas chorando onde min

nom veñas chorando onde min,

aí nom estou, nim durmo.

son o vento que vai a milleiros

son a neve que cae queda.

son os cómodos mantos da chuvia,

son os campos de grao madurando.

son o silenzo da mañá

son a grácil bandada

de paxaros lindos que pasan voando en círculo,

son o reflexo das estrelas na noite.

son as flores que abrollan,

e estou nun cuarto calado.

son os paxaros que cantan,

e estou en canta marabilla existe.

nom veñas chorando onde min,

aí nom estou, eu nom morro.

 

Mary Elizabeth Frye (1905-2004)

 

Do not stand at my grave and weep,

I am not there, I do not sleep.

I am in a thousand winds that blow,

I am the softly falling snow.

I am the gentle showers of rain,

I am the fileds of ripening grain.

I am in the morning hush,

I am in the graceful rush

Of beautiful birds in circling flight,

I am the starshine of the night.

I am in the flowers that bloom,

I am in a quiet room.

I am in the birds that sing,

I am in each lovely thing.

Do not stand at my grave and cry,

I am not there. I do not die.

 

tradución mala de @xindiriz

2022

Iria Taibo, presidenta da agpti: 'moita xente nom é consciente que no seu día a día lle pasan por diante moitas traducións'.

agpti (Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación) fundouse en 2001 co obxectivo de 'defender os dereitos dos e das profesionais da tradución e da interpretación na GZ'. agora a entidade conta con 121 asociadas, das que un cento son membros profesionais e unha vintena son persoas tituladas. sobre a evolución da profesión, Iria Taibo explica que 'a creación da Facultade de Tradución e Interpretación marca un antes e un despois, agora hai unha formación específica da xente que se dedica a isto de modo profesional'. entre esas profesionais tamén están as tres socias fundadoras: Saleta Fernández, María Reimóndez e Lara Santos (na imaxe desde a esquerda, nun evento no Culturgal 2016), que desde a última asemblea da agpti son, ademais, socias de honra da entidade.

agpti levou a cabo unha asemblea ordinaria e outra extraordinaria, con motivo do seu vixésimo aniversario e, para alén de facer balance da situación, organizar o programa de actividades para 2021.

as xuntanzas tiveron que ser virtuais debido ás restricións sanitarias causadas pola Covid-19, 'que nos condiciona e nos leva a reforzar as reivindicacións laborais', explica Iria Taibo, presidenta de agpti. refírese especificamente á preocupación da entidade polas cuestións vencelladas coa interpretación e o Xacobeo 2021, 'xa que temos algunha queixa porque se están a organizar actos nos que pasan dúas cousas que nos parecen graves; unha delas é que nom están a respectar as condicións de traballo comunmente aceptadas', detalla Iria Taibo en referencia ao número de horas de traballo consecutivas de cada intérprete e ao número de persoas que integran cada proxecto.

mais a situación da lingua nos eventos do Xacobeo tamén preocupa, xa que 'a consecuencia engadida [da situación sanitaria] é que entren en xogo as grandes empresas a ofertar servizos e se esquezan as intérpretes galegas'. algo que segundo Taibo 'xa está a pasar en cuestións que teñen que ver coa Administración e nas que o galego na práctica está a desaparecer, ao facerse todo a través dunha plataforma facilítase que sexa doutro modo, cando antes o máis habitual era que fosen intérpretes galegas', alerta.

agpti busca encontros e xuntanzas coa Administración mentres deseña 'un plan de actuación en varías vías, tamén de denuncia pública', porque 'débense protexer e respectar os dereitos das traballadoras, tanto no ámbito da interpretación como no da tradución', conta Iria Taibo. no eido da interpretación a cuestión da visibilización do traballo é unha reivindicación histórica das profesionais, 'aínda que moitas veces do que se trata é de que nom se nos vexa, de que o servizo funcione sen máis, mais si que nos preocupa o respecto polas condicións de traballo', sinala a presidenta.

'a nosa preocupación é o feito de que se traballe en remoto nom pode implicar que a profesional teña que ocuparse da parte técnica. é moi importante respectar o número de horas de traballo, mais co tema das plataformas dixitais asúmese que hai que facer unha proba antes para ver que todo funciona ben, pero a intérprete entón ten que ter dispoñibilidade'. Taibo recalca que son 'detalles que poden parecer insignificantes' pero que redundan na calidade do traballo. 'son cousas que no sector se dan por supostas e nun traballo presencial é moi raro que se incumpran, mais no dixital xa nom é así'. nesa liña, a presidenta de agpti lembra que o de intérprete é un traballo 'cognitivamente moi intenso e en remoto inda máis'.

Taibo insiste en que o traballo dos e das tradutoras nom se cingue, unicamente, á tradución editorial, senón que ela mesma vive da súa profesión sen apenas traballo editorial. 'esta é unha campaña de visibilización que sempre temos que facer porque moita xente nom é consciente que no seu día a día lle pasan por diante moitas traducións'. instrucións de equipamentos electrónicos, páxinas web, folletos, contratos, manuais de empresa ... son algúns dos traballos que realizan estas profesionais e neles 'a Administración tamén ten un papel importante'.

'formamos parte do Consello Asesor do Libro, e moitas veces, coma outras entidades, lamentamos que só sirva a nivel informativo, mais nom escoita verdadeiramente as demandas do sector', denuncia Taibo. 'acabamos de negociar as ordes de axuda para a tradución e hai cambios na forma cos que nom estamos de acordo'. refírese Iria Taibo a que as axudas 'recíbenas as editoriais sen a necesidade de entregar o currículo das persoas que fan a tradución, iso parécenos estraño'. agpti tamén reivindica que se puntúe de modo diferente se a tradución dunha obra se fai desde a lingua orixinal ao galego ou a través dunha lingua ponte.

artigo orixinal asinado por ANA TRIÑÁNS e publicado polo Nós Diario o 28abr2021, páxina 27

Gonzalo Navaza: 'a maneira máis intensa de ler é a que fai un tradutor'

Gonzalo Navaza (Lalín, 1957) é o novo académico de número da RAG. o escritor e tradutor é profesor do departamento de Filoloxía Galega da UVIGO e forma parte da RAG como membro correspondente vinculado ao Seminario de Onomástica desde 2012.

ademais da súa actividade literaria -premiada co galardón da Crítica Española de poesía por fábrica íntima (1991) e libra (2000) e co Martín Códax e o San Clemente de narrativa por erros e tánatos (1998)-, Navaza destaca polo seu labor no campo da toponimia, no que é un destacado especialista e unha das grandes referencias en GZ.

'empecei nos anos oitenta, facendo un traballo de campo para corrixir os erros nos topónimos nos mapas do Instituto Xeográfico e aí, dedicando moitas horas, metinme totalmente'.

-había moito traballo por facer naquela toponimia desordenada?

-si. GZ ten unha riqueza toponímica impresionante. todos os factores que favorecen iso danse cita aquí: orografía irregular, dispersión, fragmentación da propiedade ... o problema é que era toponimia en lingua galega e estaba recollida maioritariamente desde o castelán. había moitas incoherencias e nom estaba ben codificada. claro que había moito traballo. e inda o hai.

-se vou a GoogleMaps e busco a Illa de Arousa ou Sanxenxo sáeme 'la isla de Arosa' e 'Sangenjo'.

-iso ten que ver cunha decisión da Wikipedia española, porque esta información sae de aí. sempre que exista unha tradución ao castelán dun topónimo das outras linguas do Estado, optan por ela. é unha incoherencia. o problema é a Wikipedia, nom a nosa toponimia.

-pero iso é unha forza moi grande. a xente busca información, vai a Internet e o primeiro que aparece é 'Viana del Bollo'.

-si, pero logo hai bases de datos que rexistran o uso real. se buscas Sangenjo e Sanxenxo, verás que o 99.9% da poboación nom ten ese problema. a Academia Española di que cando existe un exónimo, como por exemplo o de dicir Londres en lugar de London, recomenda o seu uso. pero é unha recomendación desequilibrada. en castelán a xente dicía Nuremberg sen ningún problema. no caso do galego ten máis que ver cunha problemática doutro tipo, do respecto pola existencia doutras culturas e ese tipo de cousas.

-traballou no Diccionario de Xerais. na súa época publicouse O Pequeno Xerais, un verdadeiro best-seller.

-[ri]. pois si. dinme con frecuencia que foi o dicionario máis vendido na historia dos dicionarios galegos. pero iso ten que ver coa incorporación da lingua galega no ensino e aquel era un dicionario escolar.

-fixo a tradución ao galego de obras clásicas moi importantes. ten algunha favorita?.

-a min gústanme as de poesía, como as flores do mal de Baudelaire. creo que é un traballo moi laborioso e gústame especialmente. seguramente, a maneira máis intensa de ler é a que fai un tradutor.

-as flores do mal é desas lecturas que perturban a adolescencia e cambian moitas vidas.

-si, eu fun lector adolescente de Baudelaire pero a tradución fíxena xa de adulto.

-quedan moitos clásicos por traducir ao galego. algún baleiro que lle gustaría encher?

-xa que falamos de Baudelaire, gustaríame traducir a Verlaine. eu tento imitar a música dos orixinais. nom é un tipo de tradución que se faga moito aquí.

-que palabra metería no dicionario galego que inda nom está?

-moitas. hai pouco fun a unha conferencia de Rosario Álvarez, que tamén é académica, e falaba das palabras ventureiras, algunha das cales proceden de América. falou da palabra changüi, que se di cando lle dás vantaxe a alguén. eu son de Lalín. na miña infancia era moi habitual e empregábase moito.

entrevista orixinal publicada por JAVIER BECERRA en La Voz de Galicia, 24out2021, p. 36

 

traducir a Perec

… comprendín que as traducións nom poden ser un sucedáneo do orixinal. poden ser, en todo caso, medio e estímulo para acercar o lector ao orixinal. Borges

hai anos, nunha obra dedicada aos problemas da tradución, F. Deybser sinalaba que ás veces se aceptan ‘desafíos imposíbeis’, e entre eles citaba ‘traducir a Perec’. pese ao seu carácter algo esaxerado, esta declaración compréndese pola natureza tan particular dos escritos de Perec, que ocultan, baixo unha aparente sinxeleza estilística e unhas historias voluntariamente anódinas, unha excepcional complexidade formal.

aventurarse a traducir unha novela como La disparition é mostrarse, de entrada, afeccionado aos crebacabezas máis temíbeis, e tamén, rozar a cada momento a profanación, manipulando montaxes textuais sumamente delicados. é, finalmente, arriscarse a pasar por ser un deses excéntricos que entregan o seu tempo a xogos de palabras –o que a ollos dalgunhas persoas nom pode, en ningún caso, considerarse traballo serio–. nestas condicións, sería ilusorio esperar palabras de ánimo xa que as opinións máis frecuentes, inda que nom fosen directamente dedicadas a nós, o que fan é animar a abandonar a tarefa.

abonde, por exemplo, lembrar as conclusións de dous grandes teóricos en materia de tradución, Charles E. Taber e E. A. Nida, que sinalan que ‘todo o que se pode dicir nunha lingua pode ser dito noutra diferente, excepto se a forma é un dos elementos esenciais da linguaxe’. cando un nom ignora que La disparition se basea da primeira á última liña nunha constrición formal, conclúe rapidamente que calquera empeño en traducila está abocado inevitabelmente ao fracaso.

pensemos tamén en Harry Mathews, un escritor norteamericano próximo a Perec, responsábel dunha sentenza que nom admite réplica: ‘nom debe traducirse La disparition, nom por ningún obstáculo técnico, mais pola unidade indisolúbel que determinan todos e cada un dos aspectos do libro (ata a puntuación nalgúns casos). só se podería recrear a novela nunha lingua estranxeira inventando novos personaxes, novos avatares, outra textura; escribindo, en definitiva, un libro totalmente diferente. nisto, La disparition tamén pode servir de provocación e de exemplo’.

adoptar eses puntos de vista é esquecer que Perec –el mesmo, de bo grao, tradutor circunstancial– nom dubidou en apoiar distintos proxectos de semellantes características en varias ocasións. incluso afirmou, referíndose á escritura de La disparition, que ‘xa que nom se podía, había que tentalo (…). comezando por realizar exercicios previos. o campo da tradución é un terreo moi cómodo, xa que se dispón dunha guía, é dicir, de todo un conxunto de cousas que está aí para axudarnos’. inda que é evidente que a ironía encharca estas palabras, reconfortan a un nas súas intencións, sobre todo se se sente vivo interese por La disparition, unhas gañas irresistíbeis de traducir esta novela tan singular e unha boa dose de entusiasmo …

a pesar de todo, nom podemos deixar de subliñar que cando se formou o primeiro grupo de tradutores –o número concreto de anos xa transcorridos é inconfesábel–, ninguén podía predicir se tan insensata empresa chegaría a algo máis que un exercicio universitario experimental; mais, páxina a páxina –incluso a veces palabra a palabra– o texto da tradución acabou precisándose e, incluso parecéndose, na súa composición, ao orixinal. polo menos se aceptamos a explicación que se da ao lector no post-sriptum:

de onde viu o empeño en incidir no mesmo? moitos feitos, seguro, o causaron, mais mencionemos sobre todo un que ten a súa orixe no destino, pois, de feito, todo xurdiu dun reto, dun principio nom moi seguro de que se obtivese un froito positivo.

nun traballo destas características, a nosa principal obriga, a necesidade absoluta, a condición sine qua nom refírese por suposto á constrición formal, aquela que rexe o conxunto do texto e que xera toda a ficción. ignorala sería caer nun contrasentido estrondoso na lectura da novela, e evitalo nom é demasiado factíbel se un desexa preservar na lingua utilizada un aspecto aceptabelmente 'normal'.

en definitiva! a constrición indispensábel tense respectado, en todo o seu espírito, con rigor, escrupulosamente, ao pé da letra. evidentemente isto entraña, o lector apreciarao de xeito doado nas páxinas que seguen, numerosas tensións e algunhas solucións aproximativas, mais nom esquezamos que ese tipo de distorsións xa existía na versión orixinal e que ninguén pode negar o sabor a indefiníbel estrañeza que deixa La disparition. de feito, este libro, recorrendo a efectos que renova constantemente, xoga sempre co lector, xa sexa propoñéndolle verdadeiros malabarismos verbais, ofrecéndolle citas trucadas ou ocultas, xa sexa proporcionándolles indicios falsos, dignos da mellor novela de intriga. convidándoo, en suma, a practicar unha lectura a distintos niveis.

é natural, polo tanto, que, a modo de traballo preliminar a calquera intento de tradución, se precisaran numerosas e minuciosas lecturas para localizar con precisión as operacións realizadas no texto orixinal coa fin de verter o máis fielmente posíbel todas as estruturas no de chegada. así, por exemplo, neste fragmento:

on noya dans l'alcool un pochard, dans du formol un potard, dans du gas-oil un motard.

onde detectamos un dobre xogo de rimas unido a unha impecábel lóxica semántica, e buscamos unha forma que reproducira coa maior exactitude posíbel o efecto textual producido:

afundiu bebedor en porrón, doutor en poción, condutor en bidón.

noutro capítulo Perec conclúe unha paráfrase libre do argumento de Moby-Dick de Melville cun xogo de palabras que pon de relevo simultaneamente o traballo realizado sobre a linguaxe e as dificultades dunha escrita sometida a uns interditos particularmente severos:

ah Moby Dick! ah maudit Bic!

neste caso tamén procuramos, respectando os requisitos básicos impostos pola constrición, lograr o efecto divertido e perturbador creado en francés pola unión insólita dos termos elixidos por Perec. a solución final que se propón tamén pretende satisfacer o mellor posíbel as condicións de partida:

oh, Moby Dick! oh, móbil Bic!

podería pensarse que estes exemplos son casos reducidos, detalles de escasa importancia, pero debemos ser conscientes de que o sentido global do libro constrúese precisamente mediante a montaxe e a organización deste tipo de detalles para conformar unha complexa rede textual.

pódese afirmar que neste libro máis que noutros, debido precisamente á constrición de escritura, ningún detalle se ten deixado ao azar e que, polo tanto, todos os elementos deben ser considerados se a tradución pretende respectar o valor textual do orixinal na súa integridade. así, o método de tradución adoptado ten sido, loxicamente, calcado de Umberto Eco cando explica, a raíz da súa tradución de Exercicios de estilo de Queneau: 'para rematar, tratábase de decidir que significaba, ante este tipo de libro, ser fiel. unha cousa estaba clara, e é que iso nom quería dicir ser literal. (...) ser fiel significa aquí comprender as regras do xogo, respectalas e, despois, xogar outra partida con idéntico número de tiradas'.

neste sentido, nom o dubidemos. O secuestro presentarase como a máis fiel tradución posíbel de La disparition; se nom fose así nom nos quedaría máis remedio que compartir o pesimismo irónico de Borges ... 

Marc Parayre

NOTA: a constrición de escritura mencionada no texto refírese a que Perec non utilizou ningún ‘e’ á hora de compor a novela, escrita, polo tanto como un lipograma, sendo o ‘e’ a letra máis frecuente na lingua francesa. precisamente por iso, na tradución ao castelán publicada por Anagrama, optouse á súa vez por omitir o ‘a’ ao ser a máis usada en castelán.

o autor francés, caprichosiño, publicou tres anos máis tarde outra novela cunha constrición formal semellante, Les Revenentes, en 1972. esta vez decidiu utilizar unha única vogal, o ‘e’ precisamente.

Marc Parayre, que asina este prólogo á edición de Anagrama, traduciu e novela xunto con Marisol Arbués, Mercè Burrel, Hermes Salceda e Rexina Vega. o seu traballo conxunto mereceu o Premio Stendhal de tradución na súa edición de 1998.

© tradución e deturpación por @xindiriz